Кажуць, не той народны артыст, хто атрымаў гэтае званне па нейкiм загадзе, а той, хто сапраўды з народ i з народам. Харэограф Мiкола Котаў - якраз такi чалавек. Усё сваё жыццё ён займаецца выключна народным мастацтвам у розных яго праявах.
Размеркаваўшыся на пачатку 1960-х у Тураў, здзейсніў там сапраўдную культурную рэвалюцыю, стварыў у горадзе і раёне аж некалькі (!) народных ансамбляў.
Не супакоіўся і ў Мінску. Пісаў кнігі, вёў на тэлебачанні “Вячоркі”, выкладаў ва ўніверсітэтах і нават здымаўся ў кіно, сыграўшы 14 роляў!
Цяпер Мікола Котаў на пенсіі, але ў свае 76 – маладзейшы за іншага маладога: спявае, танцуе, робіць шпагат… І па-ранейшаму стварае. Гэтым разам – народны тэатр “Матуліна хата”. Акурат пасля рэпетыцыі мы і сустрэліся з Мікалаем Конанавічам у яго сціплай аднапакаёўцы сталічнага шматпавярховіка.
– Мікалай Конанавіч, вы, напэўна, ведаеце, што ў рэдакцыю “Народнай Волі” напісалі вашы суседзі з просьбай расказаць пра вас як цудоўнага чалавека. Па шчырасці, мяне гэта здзівіла. Часам не тое што як зваць – нават не ведаеш, як выглядаюць людзі з твайго пад’езда.
– Так мы ж тут усе знаёмыя! Наш дом будаваўся спецыяльна для работнікаў культуры. Як засяляліся, я рабіў уваходзіны – пелі, танцавалі, кожны пад’езд частаваў, на двары зрабілі невялічкую сцэну. А на Каляды я казу па доме вадзіў. Жывую – з Капыля прывезлі. Пасяліў яе ў ванне – жыла там тыдзень, як у нумары люкс.
– Карацей, вы, як тое сена на асфальце ў Стральцова, гарадскім да канца так і не сталі…
– Я заўсёды жартую, што ў Мінску я ў камандзіроўцы, хаця тут з 1988 года. І шмат жа дзе быў, паездзіў – ад Эфіопіі да Амерыкі, а ўсё роўна хочацца на вёску! Зараз яна бедная, няшчасная, але жыццё – там.
– І з тымі ж песнямі?
– На жаль… Калі я ў 1964 годзе прыехаў у Тураў – гэта было сапраўднае Палессе. Там усё дыхала традыцыйнай культурай. А я вам скажу, што няма лепшай навукі за навуку народную, бо яна нясе толькі дабро. Гэта наша народная праўда. І людзі да яе цягнуліся. Старшыні калгасаў самі запрашалі зрабіць творчы калектыў, і машыну давалі, і на касцюмы з інструментамі грошы знаходзілі – абы ездзілі, абы працавалі.
– А зараз у вашым народным тэатры “Матуліна хата” ўсё, як я разумею, трымаецца на чыстым энтузіязме. Замацаваны вы за сацыяльным цэнтрам Маскоўскага раёна, але зразумела, што ўсё адбываецца на дабрачынных пачатках.
– Бывае, што і самі плацім за праезд, калі які канцэрт. Але свет не без добрых людзей. Вось, напрыклад, на Тураўшчыне жыве фермер Міхаіл Рыгоравіч Шуба. Дбайны чалавек, уважлівы. Нізкі яму паклон за ўвагу. Валерый Іларыёнавіч Сарока таксама не раз падтрымліваў. Цяперака вось лёс звёў з Францішкам Баляслававічам Жылкам. У Жодзішках у яго ці не адзіны ў Беларусі вадзяны млын, які працуе да нашага часу. Туды мы і перавезлі нашу “Матуліну хату”. Раней музейчык месціўся тут, у Мінску, але той пакойчык у сацыяльным цэнтры ў нас забралі.
– Мікалай Конанавіч, гэта праўда, што выступленняў у вашага калектыву – як у філарманічных артыстаў?
– Іграем пастаянна. Хочацца, каб людзям стала трошкі лягчэй, таму робім гэта ад душы і дабрачынна. Памятаю, як аднойчы выступалі ў закрытай турме ў Гомелі. І вось мінуў нейкі час, і раптам да мяне на праспекце ў Мінску звяртаецца жанчына: “Я вас ведаю, вы ў калоніі нам ігралі”. А ў самой слёзы на вачах. І падзякі лепшай за гэтыя слёзы мне не трэба. Шмат канцэртаў па вёсках стараемся даваць.
– А як вытрымліваюць такі графік вашы артысты? Усе ж пенсіённага ўжо ўзросту.
– І ўсе танцуюць! Самай старэйшай, Таццяне, 82 гады. Нагрузка немалая, па дзве рэпетыцыі на тыдзень, але ніхто нікога не прымушае. Некаторыя за 75 кіламетраў прыязджаюць, бо песня ім дае адчуванне жыцця, вяртае маладосць. Я так кажу: гэта наш залаты ўзрост, але трэба дажыць да ста гадоў. Ды так, каб і ў сто – і спяваць, і танцаваць!
“Бацьку свайго я ніколі не бачыў”
– Але як удаецца заставацца такім жыццялюбам, Мікалай Конанавіч? Лёс вас не песціў ад нараджэння ў 1941 годзе…
– Пра тыя гады ведаю з маміных успамінаў. Я – зусім маленькі, брат трошкі старэйшы за мяне. Калі пачалася вайна, падаліся з Рэчыцы на вёску, у Гарываду. Маці выкапала ямачку за бабінай хатай, і там мы хаваліся, калі ішоў фронт. Падчас чарговай бамбёжкі ў наш акопчык скочыў немец. Мама падумала: усё, застрэліць… А ён – не, пачаў паказваць фотаздымак са сваімі дзеткамі, пачаставаў чымсьці нават ды пабег. А праз 200 метраў яго забіла…
– Напэўна, несалодкімі былі і пасляваенныя гады?
– Памятаю, як недзе на полі здох конік, дык усе беглі туды – адрэзаць які кавалачак мяса, каб што-небудзь з’есці. А бацьку свайго я так ніколі і не бачыў. Мама атрымала паперу, што ён знік без вестак. І толькі праз 68 гадоў, дзякуючы гомельскім спецыялістам, я знайшоў яго магілку. Ну як магілка – у Баранавічах стаіць шпіль, імёнаў на ім няма. Памятаю, прыехаў, сеў каля гэтага шпіля, а да мяне падыходзіць пажылы чалавек, пытаецца: што да як, чаму тамака сяджу. Ад яго і дазнаўся: калі пайшоў тыф, дык людзей у тую яму бульдозерам зграбалі. Жывыя яшчэ стагналі пад зямлёй…
– Тады і з’явілася ваша песня “Я не бачыў цябе”?
– “Ах, вайна ты, вайна, ліхалецце людское, я з табой, тата мой, не сустрэнусь ніколі…” І пра маму ў мяне ёсць песня – “Матуліна хата”. Яе на Радаўніцу напісаў. Днём быў у мамы на магілцы, а ў тры ночы падхапіўся, і быццам нехта зверху мне гэтыя радкі нашаптаў.
– А што сталася з вашай бацькоўскай хатай?
– Сваёй хаты ў нас не было. Спачатку была кватэра ў бараку ў Рэчыцы, а потым маме далі аднапакаёўку – такую, як у мяне. Там яна на 74-м годзе і памерла. Адна жыла. Я вось таксама жыву адзін.
– Не шкадуеце, што не заладзілася са сваёй сям’ёй?
– У дзень свайго вяселля ў Тураве я пайшоў паглядзець, як яна апранаецца. За 200 метраў да хаты падаю на зямлю: прабадная язва. Ажанілі завочна, хаця дактары папярэджвалі… Вось і пажылі мы месяцаў пяць-шэсць. І ведаеце – добра, што разышліся. Не хачу, каб нехта бачыў мае слёзы. У мяне ж зараз другая група інваліднасці: у 2007 годзе ў нашу машыну ўляцеў п’яны кіроўца, дзесяць дзён я непрытомны праляжаў у асіповіцкай бальніцы, потым – Інстытут артапедыі ў Мінску. Дактары тады казалі, што я сваім аптымізмам за месяц вылечыў больш людзей, чым яны за год. Слёзы каціліся, а ўсё роўна рабіў практыкаванні. Вырашыў, што яшчэ абавязкова сяду на шпагат. Так яно і атрымалася. І танцую, і шпагат паказваю нават са спіцай у назе.
“Не патрэбна ў народзе акадэмічная адукацыя”
– Мікалай Конанавіч, дзе шукаць карані вашага захаплення народнай творчасцю? Насуперак ці дзякуючы чаму з’явілася гэта прага прыгожага?
– Пасля вайны жылі вельмі бедна, але весела. Вы ж, напэўна, ведаеце, што такое вячоркі? А вось у Рэчыцы была складчына. Збіраліся ўдовы, нешта панапрыносяць, пазавуць музыканта – і спяваюць. Напэўна, тады ўва мне нешта і зварухнулася, кранула дзіцячую душу.
– А вось вы кажаце: народная праўда, народная навука. А ці трэба яе падмацоўваць універсітэцкімі ведамі?
– Не патрэбна ў народзе акадэмічная адукацыя. Тым жа падгалосачным спевам не навучыць ні адзін прафесар. Хочаш па-сапраўднаму? Едзь на вёску, да бабулек. Слухай, як яны спяваюць. А акадэмічны налёт адразу відаць. Бывае, быццам бы і народныя песні, а нейкі лубок атрымліваецца. З танцам тое самае. Дзе вы бачылі, каб у народзе хто цягнуў насок? Або наша “Лявоніха” – яна была зусім не такая, як яе танцуе Дзяржаўны ансамбль.
“Мая галоўная палітыка – даў Бог танцаваць”
– Захапленне народнымі традыцыямі неяк уплывае на ваша паўсядзённае жыццё?
– Я ніколі не працую ў нядзелю, гэта яшчэ ад маці пайшло. За тымі часамі, мне падаецца, людзі ўвогуле былі больш сумленныя, правільныя… Зараз сустракаеш шчырага чалавека – і здзіўляешся, што такія яшчэ засталіся. Падобна, што я адстаў ад жыцця і, як усе старыя, пачынаю скардзіцца? Не, не адстаў. Проста хачу, каб мы самі не прабеглі міма гэтага жыцця. Каб ведалі сваё. Паглядзіце, колькі зараз разводаў. А ўсё таму, што вяселле стала фармальнасцю, згубілася сакральнасць гэтага рытуалу.
– Мікалай Конанавіч, цяпер ужо даказана навукай: памяць продкаў – не проста прыгожае словазлучэнне. Але ці варта, калі мы кажам пра захаванне культурных традыцый, спадзявацца толькі на яе?
– Трэба свядома берагчы сваю мову, свае традыцыі. А гэта цяжка. Ёсць навукоўцы – сядзяць, як мышы ў капне, баяцца слова сказаць. Памятаю, як па вяртанні з фестывалю “Беларусы Амерыкі” я напісаў артыкул у “Народную Волю”. Як жа на мяне тады накінуліся! А што я дрэннага напісаў?! Што я люблю Беларусь? Люблю проста і звычайна, хоць і не крычу пра гэта на плошчах.
– Па-вашаму, сапраўднае мастацтва – па-за палітыкай?
– Я са многімі нашымі дзеячамі быў знаёмы, Пазьняку нават вяселле рабіў. Але мая галоўная палітыка – даў Бог танцаваць. І з мяне гэтага не вырвеш.
Напачатку быў рытм
– Мікалай Конанавіч, і усё ж такі: напачатку было слова?
– Напачатку быў рытм! Дзіця яшчэ толькі ў чэраве маці – а яна яго ўжо адчувае. Жыццё наша пачынаецца з рухаў, хаця царква вучыць, што першасна слова.
– І як тут знайсці залатую сярэдзіну?
– А навошта яе шукаць? Як бы там ні было, усім кіруе Усявышні. Што чалавек без веры? Кожны ранак я дзякую Богу, што прачнуўся, што магу зноўку дзяліцца тым, што ведаю і ўмею. Трэба спяшацца гэта рабіць, бо ўсе мы пойдзем на той свет.
– Але, магчыма, нас чакае працяг?
– Шчыра? Мне здаецца, што “там” якраз нічога і няма. Ніхто яшчэ не вярнуўся адтуль. Але паміраць не страшна, калі ведаеш, што ўсё сваё жыццё хацеў на гэтай зямлі пакінуць лепшае.